Lãi từ thuốc phiện chiếm 1/3 thổng thu nhập của toàn Đông Dương
So sánh với lịch sử hình thành địa chất cao nguyên đá Đồng Văn cách đây ~400 triệu năm, những đợt thiên di và xã hội người Mông tại cao nguyễn đá Đồng Văn chỉ là một sát na thời gian nhưng đầy kì vĩ.
Người Mông sống lâu đời ở vùng Hồ Nam và Quý Châu trên các dãy núi cao. Nhà Hán hùng mạnh chinh phạt tất cả các bộ tộc, nhưng không thể khuất phục được người Mông. Cuối thế kỷ 17, cuộc giao tranh quyết liệt với nhà Hán đã khiến người Mông tổn thất nặng nề, đứng trước nguy cơ diệt vong. Để bảo tồn giống nòi thủ lĩnh người Mông đã hô hào đại tộc di cư về phương Nam đến những nơi xa xôi nhất, không có người ở để dựng nhà, lập bản, sinh con, đẻ cái, tránh xa người Hán hung dữ. Đó là cuộc thiên di lớn nhất trong lịch sử của người Mông tới khu vực cao nguyên đá Đồng Văn ngày nay.
Thế kỉ 18, có khoảng 100 nghìn người Mông sống tại Đồng Văn được chia làm 4 khu vực chính.
– Khu vực phía bắc (huyện Mèo Vạc ngày nay) do thổ ty Dương Tụ Nghĩa quản lý (Vua Mèo tự xưng). Dương Tụ Nghĩa được coi là “nhà thủy lợi học” đầu tiên trên cao nguyên đá, xây hồ treo trữ nước Sũng Chà, vẫn còn tồn tại tới ngày nay.
– Khu vực giữa (huyện Đồng Văn) do thổ ty Nguyễn Cánh Quay cai quản.
– Khu vực từ Sà Phìn đến Phố Bảng do thổ ty Vừ Phán Lùng, sau này là Vương Chính Đức (Vàng Dúng Lùng) thống trị.
– Khu vực phía nam (huyện Yên Minh) do hai thổ ty Nguyễn Chánh Tư và Nguyễn Doãn Quý chiếm cứ.
Vương Chính Đức (Vàng Dúng Lùng), sinh năm 1865, tại Pá Tró, xã Sà Phìn, xuất thân nghèo khó nhưng nổi tiếng thông minh, mưu trí và dũng cảm nên được thủ lĩnh Vừ Phán Lùng tin cậy.
Giặc Cờ Đen phản Thanh, kháng Pháp, tràn xuống Đồng Văn, sát hại thủ lĩnh các dân tốc thiểu số dã tâm lập tiểu quốc riêng. Thủ lĩnh Vừ Phán Lùng bị giết trong một trận giao trang. Vàng Dĩ Tủa bị chết do bội thực. Không còn ai xứng đánh hơn, Người Mông ở Đồng Văn suy tôn Vàng Dúng Lùng làm thủ lĩnh. Vương Chính Đức vào rừng tập hợp người Mông lập nên “nghĩa binh hươu nai” chiến đấu với giặc Cờ Đen. Đến năm 1900, đạo giặc cỏ của Hà Quốc Trường bị tiêu diệt. Vàng Dúng Lùng tiếp tục chỉ huy nghĩa binh kháng Pháp và chống lại âm mưu lấn chiếm của nhà Thanh.
Lãi từ thuốc phiện chiếm 1/3 thổng thu nhập của toàn Đông Dương. Thuốc phiện là quốc sách, là nguồn thu lớn nhất cho ngân sách thuộc địa. Thực dân Pháp chưa bao giờ ngừng tham vọng độc chiếm nguồn lợi này. Năm 1909, Pháp thực hiện một cuộc tấn công lớn lên Đồng Văn. Trận chiến khốc liệt, Vàng Dúng Lùng thua trận, buộc phải nhường Đồng Văn cho Pháp đóng đồn. Rút vào rừng, ông tiếp tục mộ binh đánh Pháp. Sau 4 năm ròng rã, đến tháng 10/1913, Vàng Dúng Lùng đã giành thắng lợi vang dội. Pháp phải ký hòa ước Pháp – Mèo, trả lại Đồng Văn cho người Mông cai quản, thu mua thuốc phiện với giá gấp 5 lần. Thắng lợi và uy tín của Vương Chí Đức đánh bạt ảnh hưởng quyền lực của Dương Tụ Nghĩa, họ Vương độc chiếm nguồn lợi thuốc phiện của toàn xứ Đồng Văn. Nguồn lời lớn tới mức, Vương Chí Đức bỏ ra 150,000 đồng bạc trắng xây dựng “dinh thự nhà Vương” để khẳng định vị thế của “Vua Mèo” trên đất Đồng Văn.
